Atasözleri ve Aytımlar

Kırım Türklerinin halk edebiyatının en çok kullanılan ve en eski olan türü atalar sözü ve aytımlardır. Atalar sözü ve aytımlar, destanlardan da çok önce meydana gelip şekillenmişlerdir. Destanlarda pek çok atalar sözü bulunmaktadır. “Güzel, güzel değildir, can sevgeni güzeldir.” “Terekniñ teprenmesi yeldendir” gibi “Çorabatır” destanında bulunan atalar sözleri, destandan yıllar önce şekillenmişlerdir.

Folklorun her türü içinde kullanılan, o türleri zenginleştiren atalar sözü ve aytımlar şekil bakımından kısa, anlam bakımından ise çok derindir. Atalar sözü ve ayrımlarda şahıslar değil, halkın zekâsı, keskin söz ustalığı, halkın akıl ve feraseti tasvir edilir. Asırlar boyunca nesilden nesile zenginleşerek geçen atalar sözü ve aytımlar, halkın uzun hayat tecrübesini umumîleştirmiştir.

Bu hazineden faydalanan alimler, yazarlar, bu türle ilgili pek çok fikir söylemiş ve yazmışlardır. A. M. Gorki atalar sözü ve aytımlarla ilgilenmiş ve “Men Yazmağa Nasıl Öğrendim” isimli makalesinde atalar sözlerini öğrenmenin bir yazara sağlayacağı faydaları anlatmıştır.⁶²

Ata sözleri ibretli, hikmetli söz ibareleridir. Fakat onlarda nasihat yok derecede azdır. Çünkü ata sözleri halkın umumileştirdiği hayat tecrübesinin içinden çıkan fikirleri beyan eder.

Ata sözleri ile aytımlar birbirlerine yakındırlar. Bunun için de bazen birbirlerinin yerine kullanılırlar. Fakat ata sözlerinin aytımlardan farklı bazı özellikleri vardır. Bu farkı bazı folklorcular gramatik kuruluşta, bazıları büyük veya küçük oluşunda görür.

Ata sözleri aytımlardan mânâ bakımından ayrılırlar. Ata sözleri konkret, dolu, tam bir fikre sahip cümlelerdir. Onlarda fikir umumî ve derin manâlı olur, tamamlanan fikir beyan edilir. “Akikiy söz akkan suvnı toktatır.” “Alim olmak kıyın değil, adam olmak kıyın” “Zametnen kazanılgan aş lezetli ola”, “Halknın işancını coymak kolay, tapmak kıyın”, “Saygı ve sevgi eki yaklı olur”, “İş başında maktanma, iş bitken son maktan”,

Aytımlar ise tam oluşmamış, bitmemiş fikri ifade ederler. Onlar konuşma sırasında kullanılan uygun ibarelerdir.Meselâ: “Azırga duvacı”, “Yip boğazına”, ” Azacık aşım, kavgasız başım”, “İne yutkan itday” vb.

Bazen ata sözleri aytımlara, aytımlar da ata sözlerine dönebilir. Aytımları ata sözüne çevirmek için fikri tamamlayan uygun bir söz bulmak gerekir. O. Şiokova “Ata Sözlerinin Hayatı” isimli makalesinde “Ata sözleri ve aytımların birbirlerinden farkı, ata sözlerinin mecazi mânâsının olması, ayrımlarda ise bu mânânın olmamasıdır.”⁶³

Bu hikmetli sözleri halk konuşma sırasında sık sık kullanır. Eskiden ata sözleri ile ilgili çok güzel âdetler uygulanmaktaydı. O. Murasov’un yazdığı notlarından alınan bilgiler ata sözlerinin halk arasında ne kadar erken zamanlarda geniş bir şekilde yayıldığını gösterir. Murasov bu yazısında 1890-1900 yıllarında toplantı ve düğünlerde çok eskiden beri sürmekte olan atalar sözü söyleme yarışmaları düzenlendiğini anlatmaktadır.⁶⁴ Medeniyetin gelişmesi sonucu gelişen sinema ve tiyatro gibi eğlence unsurları bu tür yarışmaların ortadan kalkmasına sebep olmuştur.

A.N. Samoyloviç ve P.A. Falev’in redaktörlüğünü yaptıkları A. A. Bodanskiy, Martino, O. Murasov tarafından toplanan “Krımtatar Atalar Sözleri, Aytımları ve Tabirleri” isimli makalenin giriş kısmında atalar sözlerinin halk için ne kadar önemli olduğunu gösteren bilgiler verilmektedir

Atalar sözü ve ayrımları toplama ve neşretme çalışmalarında maalesef çok geç kalınmıştır. Kırım Tatar atalar sözü ve aytımların toplanmasına XIX. asrın başında Rus seyyahları ve ilim adamları tarafından başlanmıştır. Ancak bu iş XX. asrın başında belli bir tertip ve sistemle yapılmıştır. Bu sahada Rus araştırmacı P. Falev ⁶⁵, V.Radlov ⁶⁶, V. GordIevskiy ⁶⁷ ve İ. Berözinni ⁶⁸ çalışmışlardır.

P. Falev 1915 yılında A. A. Bodanskiy, Martino, O. Murasov tarafında toplanan “Kırım Tatar Atalar Sözleri ve Aytımları ve Tabirleri” isimli makaleyi yazar. Bu makalede ayrıca atalar sözünün tarihini, muhtevasını, konu bakımından sınıflandırılmasını da anlatmıştır.

V.Gordlevskiy’in “Qrımtatar Atalar Sözlerine Mülâaza” isimli makalesinde atalar sözlerinin tahlilini yapar.

“Kızıl Kırım” gazetesinde “Edebiyat ve Kültura”, “Sovet Edebiyatı”, “Yaş Leninciler” dergilerinde ve dönemin ders kitaplarında atalar sözlerinden ve aytımlardan numuneler verilir.

Son yıllarda atalar sözleri ve aytımları toplama, neşretme ve inceleme işleriyle R. Muzaforov çalışmaktadır.

1959 yılında Kazan şehrinde “Tatar Halk Atalar Sözleri” ismiyle neşredilen risalede Kırım Tatarlarının atalar sözleri sınıflandırılır. 1971’de şair R. Fazıl “Kayda Birlik, Anda Tirlik” isimli derlenmiş atalar sözlerini neşretmiştir.

⁶² M.Gorkiy, O Literatüre, M.,1953,8.329.

⁶³ O.Şirokova, “Jizn Poslovitsı” Ruskiy Yazık v Sovetskoy Şkole, No:7,1931, s.117.

⁶⁴ P.Falev, Poslobitsı Pogovorki iprimetı Krımskix Tatar, Sobrannle A.Bodanskim, O.Murasovım i Martino, “Izvestiya Tavriçeskoy Uçenoy Arxivnoy Komissii”, Simferopol 1915, No:52, s.9.

⁶⁵ A.g.e., s.l-66.

⁶⁶ V.Radlov, Obrazts Narodnoy Literaturı Severmx Türkskix Plemen, T.7, SPb 1896.

⁶⁷ V.Gordlevskiy, “Zameçeniya Na Poslovitsı Krımkix Tatar”, Zapiski Vostoçnoğo Otdeleniya Russkogo Arxeologiçeskogo Obşestva, T.25,M.1921.

⁶⁸ l.Berezin, Narodmye Poslovitsı Turetskogo Plemenı, 1876.

Kaynak : Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi,  Ankara 1999 – Cilt.13  Sf.52