Zincirli Medrese

Zincirli Medrese Bahçesaray Salacık’taki Kırım Tatarlarının önemli mimari eserlerinden biridir. Doğu Avrupa’daki en eski eğitim kurumlarından biri olan Zincirli Medrese tek giriş yeri olan dar bir kapı üzerindeki kitabeye göre I. Mengli Giray Han tarafından 1500 yılında yaptırılmıştır. Avrupa’nın Ortaçağ taassubu içerisinde insanları diri diri yaktığı asırlarda ilim-irfan öğrenilsin diye inşa edilen bir yapıdır. Medrese kısa aralıklarla Sovyet iktidarının Kırım’a yerleşmesine kadar faaliyetini sürdürdü. Bina günümüze kadar ayakta kalabildi.

Kırım Hanı I. Mengli Giray Han, medresenin inşasında bizzat kum taşımak suretiyle çalışmış ve inşaat bittikten sonra da “ilmin önünde her kim olursa olsun eğilmek gerek” diyerek medresenin tek giriş yerine zincir çektirmiştir. Kırım hanlarının ilme verdikleri önem ve saygının göstergesi bu zincir, medresenin ismi olarak kalmış ve büyük bir İslam üniversitesi sıfatıyla Zincirli Medrese, Kırım sınırlarının dışındaki Müslüman memleketlerde de büyük nam ve ün kazanmıştır. Medrese kapısında asılı bu zincir, geçmişte olduğu gibi bugün de ilmin önünde eğilmek gerektiğini hatırlatmaktadır.

 Zincirli Medrese’de  Arap filolojisi, mantık, felsefe, hitabet, hukuk, matematik, astronomi ve diğer ilimler tahsil ediliyordu. Kırım Hanlığı’nın kültür hayatında ve bilginlerin yetişmesinde önemli bir rolü olan medresede İsmail Bey Gaspıralı da hocalık yapmış ve medresenin ıslahı için çalışmıştır.

Binanın planı kare şeklindedir. 30 küçük odası vardır. Anadolu medreselerinin bir benzeri olmakla birlikte farklı tarafları da vardır. Çok fazla küçülmüş ve ikiye bölünmüş olan avlu revaklar ile çevrilidir. Anadolu medreselerinde ise kubbeli revak görülmez. 10 adet revak kubbesinden biri girişin hemen önünde olup bunun altından geçilerek avluya girilmektedir. Arka arkaya iki kare bölümden oluşan uzun dikdörtgen avlu etrafındaki kesme taştan örülmüş kare planlı altı pâye, hafif sivri kemerler ile revak kubbeleri taşımaktadır. Diğer bir fark da medresede eyvan bulunmayışıdır. Revak kubbelerinin arkasında üç tarafta beşik tonoz ile örtülü medrese odaları ve dershaneler sıralanmıştır. Giriş tarafındaki üç revak cephe duvarına dayanmaktadır. Revak kubbeleri basık olup , dıştan az belirlidir. Avlunun arka bölümünde  revak kubbesinin kemeri altında bir kuyu ile  bağlantısı olan küçük bir şadırvan vardır.

Dıştan hiç bir özelliği olmayan düz cephe duvarının kesme taş kaplamaları yer yer aşınmış olup harap bir görünüşü vardır. Bununla beraber revaklı avlu kendi içinde rahat , sakin, huzur veren bir çalışma atmosferi yaratmaktadır.

Zincirli Medrese, 1917 yılındaki Bolşevik İhtilali’nden sonra tıp okulu olmuştur. 1939’da ise komünistler tarafından çıkarılan bir kararla, Mengli Geray Han’dan sonra gelen hanlar ve İsmail Bey Gaspıralı döneminde Medrese’ye ek olarak yaptırılan binalar akıl hastanesi yapılmış, Medrese’ye ait olan binalar ise depo olmuştur.

1995 yılında Medresenin gözetimi tekrar Kırım Tatarlarına geri verilmiştir. 1997 yılında Zincirli medresenin restorasyonu ve tarihi eğitim işlevinin yeniden kazandırılması amacıyla Zincirli Medrese Vakfı kurulmuştur.

Ancak Kırım Özerk Cumhuriyeti Meclisi’nin hiç gereği yokken aldığı “Zincirli Medrese’yi Kırım Kiliseler Birliği’ne tahsis etme” kararı, Kırım genelinde çok büyük gerginlik yaratmış ve Kırım Tatarlarının sert tepkilerinin karşısında Kırım Meclisi bu haksız kararından geri adım atmak zorunda kalmıştır. Ancak ileride buna benzer problemlerin yaşanmayacağını söylemek şu an için çok güçtür.

Geçen asırların özellikle Zincirli Medrese ve Hacı Giray Han Türbesi’ndeki tahribatı ciddi boyutlara ulaşmış durumdaydı. Bu iki tarihi eserin restorasyonu hususunda Kırım Tatar Milli Meclisi tarafından başlatılan “Zincirli Medrese’yi Birlikte Kurtaralım Kampanyası” ise, maalesef istendiği gibi sonuçlanamamıştır. Ancak ilerleyen yıllarda Kırım Tatar sivil toplumlarının da girişimi ile Türkiye bu duruma kayıtsız kalmamış ve restorasyon çalışmalarını üstlenmiştir.

Zincirli Medrese ve metruk durunda olan Han türbeleri 2007 ila 2009 yılları arasında Türkiye Cumhuriyeti tarafından tamir ettirildi ve müze olarak hizmete açıldı.

Zincirli Medrese eğitim işlevinin yanısıra günümüzde Kırım Tatarlarının Kırım’da var olma mücadelesinin simgelerinden biridir.

Ayrıca bakınız: 

• Kırım Belgeseli (1994), 3. Bölüm’den parça : http://www.trtarsiv.com/izle/71751/kirim-zincirli-medrese
• Zincirli Medrese’yi Birlikte Kurtaralım – Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu. Emel Dergisi , Sayı:209. Temmuz – Ağustos 1995 , Sf. 31.
• Tarihî Zincirli Medrese Kırım Tatarlarına Geri Verildi – Emel Dergisi Sayı 209. Temmuz-Ağustos 1995